Ouder & Wijzer | Gezondheid bij het ouder worden

‘We willen wel oud worden, maar niet oud zijn’ en ‘Ouderdom komt met gebreken’. Het zijn bekende uitdrukkingen in het dagelijks leven. We willen wel oud worden, maar zo lang mogelijk gezond blijven. Maar wat verstaan we onder gezondheid?

De definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO 1948) luidt: ‘gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken’. Deze definitie is in 2011 herzien door Machteld Huber, voormalig huisarts en onderzoekeren luidt nu: ‘gezondheid is het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven’. In dit hoofdstuk richten we ons op gezondheid bij het ouder worden.

Gezondheid en ouder worden in Bijbels perspectief

In de Bijbel worden op diverse plaatsen gezondheid en ziekte aangehaald. In vraag en antwoord 27 van de Heidelbergse Catechismus wordt gesproken over gezondheid en krankheid in het kader van de voorzienigheid Gods. Denk bijvoorbeeld aan koning Hizkia, die ‘krank tot stervens toe’ was, maar vijftien jaar aan zijn leven kreeg toegevoegd; aan Job, die geplaagd werd met boze zweren en aan de vele voorbeelden in de Bijbel van zieken die de Heere heeft genezen.

In het Oude Testament wordt ziekte met name geduid als straf op de zonde, in het Nieuwe Testament krijgt ziekte vooral eeuwigheidswaarde. Ziekte als een middel in Gods hand om ons in afhankelijkheid te doen leven en dat wij mogen zien op God als de grote Medicijnmeester en in Hem geloven mogen. Als we kijken hoe er over de ouderdom in de Bijbel wordt gesproken, dan komen we terecht bij Prediker 12 vers 1: ‘En gedenk aan uw Schepper in de dagen uwer jongelingschap, eer dat de kwade dagen komen en de jaren naderen, van dewelke gij zeggen zult: ik heb geen lust in dezelve.’ Met de kwade dagen wordt bedoeld ‘de dagen des ouderdoms, die veel ongemak meebrengen, want de ouderdom is als een gedurige ziekte’, zo staat er in de Kanttekeningen vermeld. Prediker gebruikt in hoofdstuk 12 ook een mooie beeldspraak om de ouderdom te beschrijven, waarmee het verval van de mens wordt geschetst. Uiteindelijk zal iedereen moeten sterven; het stof keert weder tot de aarde en de geest weder tot God, Die hem gegeven heeft.

Ouderen nu en in de toekomst

De groep ouderen oftewel de mensen van 65 jaar en ouder wordt steeds groter. Nederland vergrijst. De geboortegolf na de Tweede Wereldoorlog en de geboortebeperking in de jaren daarna hebben hierbij een belangrijke rol gespeeld. De ouderen vormen een zich uitbreidende groep, mede door de toenemende levensverwachting.
De levensfase na het 65e levensjaar is een steeds groter wordend deel van het leven. Naast sociaal-economische consequenties zorgt dit er ook voor, dat de diversiteit onder ouderen zal toenemen. De ouderen zijn in het algemeen langer gezond, vaker hoger opgeleid, staan er financieel beter voor en zijn digitaal vaardig. Dit alles maakt de zorg voor ouderen tot een grote uitdaging waar Nederland in de komende jaren voor staat.

Ouderdomsziektes

Met de vergrijzing van de bevolking neemt het absolute aantal mensen met een ouderdomsziekte toe. Onder ouderen zijn relatief veel chronisch zieken, vrouwen meer dan mannen. De meest voorkomende ouderdomsziektes zijn: gezichtsstoornissen, artrose en gewrichtsontstekingen, osteoporose, diabetes mellitus, hart- en vaatziekten, kanker, COPD, gehoorproblemen, dementie en angst- en stemmingsstoornissen. Tussen 2015 en 2040 zal naar verwachting het aantal ouderen met dementie en artrose verdubbelen. Dit zorgt voor extra druk op de zorg. Dementie heeft met name een grote impact op mens en maatschappij, gezien de ziektelast en de impact op het leven van de patiënt en op zijn of haar omgeving. Door toename van het aantal mensen met dementie zullen huisartsen, praktijkondersteuners, wijkverpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers en welzijnswerkers in het dagelijks werk vaker mensen tegenkomen met signalen die op dementie kunnen wijzen. Dit vraagt om extra alertheid en tijdig hulp inschakelen. Daarnaast zijn fracturen ten gevolge van vallen en infecties van urinewegen en luchtwegen veel voorkomend bij ouderen.

Factoren van invloed op de gezondheid

Veroudering is een biologisch proces, maar daarnaast zijn omgevings- en leefstijlfactoren en de genen van invloed op de gezondheid van ouderen. Voor verschillende ouderdomsziektes is onderzocht of er sprake kan zijn van een genetisch defect. Dit blijkt bij dementie (Parkinson, Alzheimer), diabetes en bepaalde hartaandoeningen het geval te zijn.

De sociale omgeving van ouderen beïnvloedt hun gezondheid. Het ontvangen van sociale steun bevordert de lichamelijke en psychische gezondheid van ouderen. Dit kan emotionele steun, maar ook praktische hulp zijn. Sociale steun hangt ook samen met de mate waarin iemand zich eenzaam voelt. Het sociale netwerk wordt kleiner naarmate mensen ouder worden door het overlijden van geliefden, het wegvallen van werk of het zelf niet meer in staat zijn om activiteiten te ondernemen. Ook beïnvloedt de fysieke omgeving de gezondheid van ouderen. Hierbij zijn de woonomgeving en de directe leefomgeving van belang. Veiligheid in en rond huis is belangrijk, evenals verantwoord deelnemen aan het verkeer. Daarnaast spelen weersomstandigheden en de ventilatie in huis een belangrijke rol.

Ook met een gezonde leefstijl kan veel winst worden behaald. Regelmatig bewegen bevordert de gezondheid van ouderen en kan achteruitgang in functioneren, zelfredzaamheid en participatie in de maatschappij vertragen of zelfs voorkomen. Tevens wordt het risico op ouderdomsziektes kleiner. Gezonde voeding vermindert het risico op chronische ziekten en kan positief bijdragen aan het ziekteproces als iemand al ziek is. Daarnaast is gezonde voeding van invloed op diverse risicofactoren, zoals een hoge bloeddruk, verhoogd cholesterol en over- of ondergewicht. Met gezonde voeding wordt een tekort aan voedingsstoffen en voedselinfecties tegen gegaan. Het gebruik van alcohol moet bij ouderen worden beperkt. Ouderen verdragen alcohol namelijk slechter dan jongeren gezien de veroudering van het lichaam en ook de wisselwerking bij het gebruik van medicatie. Bij overmatig alcoholgebruik is tevens het valrisico vergroot en kunnen sociale problemen ontstaan bij verslaving. Roken veroorzaakt cognitieve achteruitgang, is gerelateerd aan een verhoogd risico op kanker, COPD, hartaandoeningen, gezichtsstoornissen en tal van andere ziekten. Daarnaast zijn persoonsgebonden factoren van invloed op de gezondheid, waarbij aan het zelf in de gaten houden van het gewicht en de bloeddruk kan worden gedacht.

Ouder worden en psychische problemen

Er is vaak een wisselwerking tussen de veranderingen die bij het ouder worden horen en psychische problemen. Er kunnen op oudere leeftijd psychische klachten, verslavingsproblemen of geheugenproblemen ontstaan. Ook kunnen reeds aanwezige problemen (opnieuw) leiden tot psychische klachten bij ouderen, bijvoorbeeld bij een angststoornis of bij een depressie.

Ouderen zien geslachten komen en zien geslachten gaan. Dan ontstaat bij ouderen het besef, dat ze zelf ook ouder worden en over niet al te lange tijd alles zullen moeten achterlaten op deze aarde en aan anderen overlaten. Dat kan angst voor de dood oproepen of depressieve klachten geven. De ouderen kunnen te maken krijgen met ziekten of andere tegenslagen in het leven, die psychische impact hebben.
Ook het verlies van een partner kan leiden tot spanning, psychische klachten of een gevoel van eenzaamheid geven. Bij ouderen is het goed om te beseffen, dat psychische klachten vaak als lichamelijke klachten worden geuit. Zo kan pijn op de borst een uiting zijn van een angststoornis en langdurige moeheid een uiting van een depressie.

Ouderen hebben ook vaak zingevingsvragen. Denk aan vragen zoals: wat maakt het leven de moeite waard om geleefd te worden, wat heeft het leven voor betekenis gehad, wat is de zin van mijn ziekte of hoe om te gaan met de naderende dood? De ene oudere vindt het fijn om hierover na te denken, een andere oudere wordt er juist bang of verdrietig van of raakt er verontrust door. In de zorg moet het gesprek over psychische klachten en zingevingsvragen met ouderen worden aangegaan; het is een belangrijk aspect van goede zorg, waar meer aandacht aan geschonken zou mogen worden.

Zorg voor ouderen

Er moet voldoende aandacht zijn voor ouderen, zodat passende zorg kan worden gegeven, met name in de eerstelijnszorg. Hierbij is vroege opsporing en vroege signalering van (kwetsbare) ouderen van belang. In de huidige samenleving wordt de nadruk gelegd op eigen regie en zelfredzaamheid van ouderen gezien de vergrijzing en de stijgende zorgkosten in Nederland. Ouderen moeten zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen met ondersteuning en zorg, eventueel met behulp van mantelzorgers of vrijwilligers en de inzet van technische hulpmiddelen. Als zelfstandig wonen niet meer mogelijk is, moet er professionele opvang zijn voor de ouderen.

Bij gezond ouder worden gaat het naast het terugdringen van ouderdomsziektes om het voorkomen van beperkingen in functioneren, het voorkomen van verlies van zelfredzaamheid en het terugdringen van afhankelijkheid van zorg. In dit kader worden er allerlei preventieve maatregelen genomen en interventies ingezet bij ouderen, zowel op zorg als op sociaal gebied, door de eerstelijnszorg, vanuit de gemeente of landelijk georganiseerd. Hierbij kan worden gedacht aan een valpreventieprogramma, geheugenspreekuur, inloopochtend, creatieve bijeenkomst, een voorlichtingsbijeenkomst over voeding of een CBR-rijvaardigheidstest. Gezond ouder worden vraagt om een multidisciplinaire aanpak.

Tot slot

Iedere oudere heeft te maken met zijn of haar ouderdomsziektes, eenzaamheid, psychische klachten, zingevingsvragen of omgevings- en leefstijlfactoren, die van invloed zijn op de gezondheid; dé oudere bestaat niet. We kunnen ernaar streven, en daar ligt ook een verantwoordelijkheid vanuit Bijbels perspectief voor een ieder, om gezond oud te worden, maar het belangrijkste is wat geschreven staat in Psalm 71 vers 6 berijmd:

‘Verwerp mij niet in hoger jaren;
Laat bij den ouderdom,
Dien ‘k in Uw gunst beklom,
Uw voorzorg over mij niet varen;
Laat met de kracht van ‘t leven,
Uw hulp mij niet begeven.’

Dat mag onze dagelijkse wens en bede zijn.

Dit hoofdstuk is geschreven door apotheekhoudend huisarts mw. J.E. de Groot

Voor dit Artikel is gebruik gemaakt van het rapport ‘Gezond ouder worden in Nederland’ van het RIVM, te vinden op de website https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/270462001.pdf.

DIT ARTIKEL IS GEPUBLICEERD IN DE BROCHURE OUDER & WIJZER VAN RMU SENIOR, UITGAVE 2020.